Xayawaanka Naasleyda ayaanan awood u lahayn inay dib u soo nooleeyaan laf-dhabarta sidoo kalana gacan ka gaystaan dhaawacyada kale ee halista ah, laakiin jiirka yar ee laga hela dalalka Afrika ee ay Soomaaliya ku jirta ayaa hayn kara furaha isbedelka caafimaadka.
Naasleyda, laga bilaabo jiirka yar yar ilaa bini’aadamka, sida caadiga ah weligood kama soo kabsadaan dhaawacyada ka soo gaara laf dhabarta ama dhaawacyada habdhiska ee neerfayaasha. Marka laga reebo jiirka lafdhabarta leh ee Afrika.
Sannadihii u dambeeyay, saynisyahannadu waxay ogaadeen in noolahaan, oo laga helo dhulka oomanaha ah ee dalalka Afrika sida Kenya, Soomaaliya iyo Tanzania, uu Ilaah ugu deeqay hibo aan caadi ahgan oo ah dib u soo kabashada. Wuxuu ka baksoon karaa dhaawacyada halista ah sida kuwa maqaarka, wadnaha, kelyaha iyo laf dhabarka.
Qofna ma fileyn, xitaa saynisyahanada fadhigoodu yahay Mareykanka oo ogaaday sannadkii 2012 in jiirka lafdhabarta leh uu dib u soo celin karo qeybo badan oo ka mid ah maqaarka uu dhaawaca soo gaaray.
Jiirka lafdhabarta leh ee Afrika ayaa ku biiraya liis gaar ah, oo ah noocyada aan naasleyda ahayn ee lagu yaqaano awoodda ay u leeyihiin inay dib u soo nooleeyaan qaybaha muhiimka ah ee jirkooda.
Dib-u-soo-noolaynta waa nooc gaar ah oo la xiriira bogsashada jirka iyo dib u yagleelidda unugyadii dhibaatada soo gaartay, ilaalinta nabarrada xad-dhaafka ah.
Kalluunka kala ah Axolotls, flatworms, zebrafish, iyo qaar ka mid ah kalluunka jellyfish waxay dib u soo celin karaan qaybo kakan oo jirkooda ka mid ah.
Saynis-yahannadu waxay qiyaaseen in jiirarka laf-dhabarta leh ay daadiyaan maqaarkooda si ay uga fogaadaan xayawaanka kale ee ugaarsanaya, laakiin waxaa jiri kara sababo kale oo dib-u-soo-noolayntu ay uga caawiso duurjoogta.
Sabab kasta ha ahaatee, waxa cajiib ah in ay u muuqdaan in ay kobciyeen awooddan markii ay dhawr naasley ahi u soo dhowaadaan. Si kastaba ha ahaatee, cilmi-baaris aan wali la daabicin, ee uu sameey seynisyahan Seifert ayaa dhawaan ogaatay in nooc ka mid ah jiirka oo si dhow ula xiriira, jiirka dhogorta burishka leh, uu sidoo kale u muuqdo inuu leeyahay awoodo dib-u-cusboonaysiinta.
Hal sabab oo ay saynis-yahannadu inta badan u sameeyaan hababkan oo kale ayaa ah in shaqadan oo kale ay u horseedi karto in la helo dawooyin nolosha beddela ama daawayn kara malaayiin qof.
Marna ma cadda in taasi run ahaantii dhici doonto iyo in kale, si kastaba ha ahaatee, waxaa habboon in la tixgeliyo haddii ay jiraan wax horudhac ah oo tilmaamaya sida daraasaadka dib-u-soo-nooleynta ee xayawaanku u sameyn karaan horumarro caafimaad.
Inta badan shaqada aaggan, run ahaantii, waa mid aad u yar. Saynis yahannadu waxay wali isku dayayaan inay xaqiijiyaan hababka gacanta ee ka dambeeya dib u soo kabashada noocyada kala duwan.
Waxaa jira siyaabo kale oo xayawaanka leh awoodda dib u soo kabashada ay uga faa’iideysanayaan cilmi-baariyaasha caafimaadka. Kaluunka Zebrafish, ama faras-badeedka ayaa dib u soo nooleyn kara laf dhabarta sida jiirka lafdhabarta leh , waxaana loo isticmaali karaa tijaabinta daawooyinka loogu talagalay in lagu daweeyo dhaawacyada laf dhabarta, sida lagu sheegay warbixin la daabacay sannadkii 2019.
Penny Hawkins, oo ah madaxa xayawaanka ee waaxda sayniska ee Royal Society for Prevention of Cruelty to Animals, ayaa xustay in duullaanka tijaabooyinka jiirka lafdhabarta leh qaarkood sidoo kale ay ugu dambeyntii, beddelaan daawada.
Hay’adaha maalgelinaya iyo hay’adaha cilmi-baarista waa inay si taxadar leh u qiimeeyaan saameynta dhabta ah ee cilmi-baaristan oo kale, si loo yareeyo waxyeellada xayawaanka, ayay ku doodaysaa.
Saynisyahanada daraaseeya jiirarka lafdhabarta leh ayaa hadda u heelan inay ogaadaan hababka jidhkooda u ogolaanaya inay hagaajiyaan ama dib u soo nooleeyaan dhammaan unugyadan kala duwan weliba si guul ah.
Shaqada ay qabtaan cilmi-baarayaasha sida Chelsey Simmons oo ka tirsan Jaamacadda Florida, iyo kuwo kale, waxay soo jeedinayaan in hababka difaaca ee jiirarkani ay u shaqeeyaan si wax yar ka duwan kuwa bini’aadanka oo waxa ay awood u leeyihiin inay xaddidaan bararka ka dib marka uu dhaawac halis ah soo gaaro, waxaana laga yaabaa inay taasi ka caawiso in unugyadooda ay marka kale dib u soo noolaadaan.
Simmons waxa ay xustay in jiirarka laf dhabarta u muuqdaan in ay si degdeg ah u bogsiiyaan nabarrada, taas oo noqon karta sababta ay qaybo ka mid ah jidhkooda dib ugu yagleelaan.
