Inta badan dadka Soomaalida ah way wada garanayaan in gobolladii Waqooyi ee Soomaaliya ay xorriyaddooda gumeystihii Britain ka qaateen 26-kii bisha Juun ee sannadkii 1960-kii iyo in 1-dii Luulyo ee isla sannadkaas ay gobolladii koonfureed ka xuroobeen Talyaaniga, isla maalintaana ay midoobeen gobolladii Waqooyiga iyo Koonfurta.
Laakiin waxaa jiro waxyaabo aysan dadka intooba badan ka ogeyn taariikhda ku gedaaman halgankii xornimo doonka iyo marxaladihii la soo maray xilligii gumeysiga.
Tusaale ahaan; aad bay u yar yihiin dadka xusuusta in maalinta taariikhda Soomaaliya baalka dahabka ah ka gashay ee 1-dii Luulyo, 1960-kii ay ahayd maalin Jimce ah.
Wixii xilligaas ka dambeeyay maalin jimce ah iyo 1-da bisha Luulyo waxay isku soo aadeen sannadihii 1966, 1977, 1983, 1988, 1994, 2005, 2011 iyo 2016, oo ahayd markii ugu dambeysay ee ay isku beegmaan. Marka xigta ee 1-da Luulyo ay jimce ku soo aadi doontana waa 2022-ka.
Haddaba qormadan waxaan ku eegi doonnaa shan arrimood oo ay suurtagal tahay in aadan ogeyn hadda oo ay 60 sano ka soo wareegtay markii ay Soomaaliya qaadatay gobanimadeeda.
Maxay Soomaaliya muhiim ugu noqotay gumeystayaashii reer Yurub?
Sannadkii 1869-kii, markii la furay marin biyoodka Suez Canal, waxaa sii kordhay istiraatiijiyadda Soomaaliya ee ku aaddan dhinaca isku xirka caalamka.
Reer Galbeedka ayaa ku baraarugay in Soomaaliya ay xuddun u tahay socdaalka Afrika iyo Aasiya.
Sannadkii 1884, Mareykanka iyo 13 dal oo reer Yurub ah ayaa shir ku yeeshay magaalada Berlin ee waddanka Jarmalka. Shirkaas oo socday illaa sannadkii xigay ee 1885, waxay ujeeddadiisu ahayd in ay dalalkaas kala qeybsadaan qaaradda Afrika.
Soomaaliya kaligeed waxaa loo kala qeybiyay saddex gobol oo ay kala qaateen saddex waddan oo Yurub ka socday. (Gobolladaas waxaa loo kala bixiyay British Somaliland, Italian Somaliland iyo French Somaliland).
Xilligii uu halganka xornimo doonka socday, ujeeddadu waxay ahayd in dib loo helo shanta Soomaaliyeed oo loo yaqananay Gobolladii Soomaali galbeed, NFD, Waqooyiga, Koonfurta iyo Jabuuti.
Markii uu gumeystaha ka baxay waddanka, gobollada Waqooyi iyo Koonfurta way midoobeen waxayna la magac baxeen Jamhuuriyadda Soomaaliya. Laakiin Soomaali Galbeed waxaa lagu daray Itoobiya halka NFD-na ay qaadatay Kenya. Jabuuti oo wali markaas kusii nagaatay gacanta Faransiiska waxay dal gooni ah noqotay sannadkii 1977-kii.
Soomaaliya ma waxay xornimada uga horeysay dalalka Bariga Afrika?
Soomaaliya waxay madaxbannaanida kaga horreysay inta badan dalalkal kale ee Bariga Afrika.
Waddamada xubnaha ka ah urur goboleedka IGAD ee kala ah Kenya, Uganda, Jabuuti, Eritrea iyo Suudaan waxay dhammaantood gobanimadooda heleen Soomaaliya oo ah dal madax bannaan.
Kenya waxay xornimadeeda gumeystihii Britain ka qaadatay 12-kii bishii December ee sannadkii 1963, waxayna Soomaaliya ka dambeysay saddex sano.
Uganda waxay madaxbannaanideeda qaadatay bishii October ee sannadkii 1962.
Suudaanta Koonfureed waxay Suudaan inteeda kale ka goosatay bishii Luulyo ee sannadkii 2011. Eritrea-na waxay Itoobiya ka goosatay bishii May ee sannadkii 1991.
Rwanda waxay xornimadeeda heshay 1-dii bishii Luulyo ee sannadkii 1962. Isla maalintaasna waxaa xorowday Burundi oo ka mid ah dalalka ku yaalla Bariga Afrika.
Xornimadii ka dib, Soomaaliya waxay rajo fiican u noqotay guud ahaan dalalka qaaradda Afrika, maadaama ay ku guuleysatay inay fuliso saddex doorasho oo dimuqraaddi ahaa, kuwaas oo dhacay intii u dhaxeysay sannadihii 1959-kii ilaa 1969-kii.
Taasi waxay Soomaaliya ka dhigtay waddankii ugu horreeyay ee Afrika ka tirsan oo ay si nabad ah maamulka dowladda isugu wareejiyaan labo madaxweyne oo rayid ah.
Goormey ahayd markii ugu horreysay ee la arkay calanka Soomaaliya oo meel laga taagay?
Aqoonyahan Maxamed Cawaale Liibaan ayaa calanka Soomaaliya naqshaddiisa hindisay.
Naqshadda Calanka buluugga ah ee ay xiddigta cad ee shanta geesoodka ah dhexda uga taallo, waxaa markii ugu horreysay lasoo bandhigay sannadkii 1952, sida uu BBC-da u sheegay Abwaan Cali Jaamac Cawaale (Cali Dhoof) oo ka mid ah abwaanada Soomaaliyeed, uuna adeer u yahay Maxamed Cawaale Liibaan.
Xilligaas ka dib wuxuu calanka soo maray marxalado kala duwan, illaa uu ugu dambeyn si xor ah uga babbado carrada Soomaaliya.
“12-kii Oktoobar, 1952 ayaa la hindisay calanka, labadii sanno ee xigtay dood ku saabsan baa ka jirtay Qaramada Midoobay, balse 1954, markii Cabdullaahi Ciise uu tagay Qaramada Midoobay ayaa la oggolaaday.
“Isla sannadkaas ayaa la arkay isaga oo suran Fiisho Gufeerno (Dhismaha xarunta dowladda hoose ee Xamar). Wuxuu markaas isagoo suran u dhaxeeyay calankii Qaramada Midoobay iyo kii Talyaaniga, balse wuu ka gaabaa,” ayuu yiri Abwaanka.
Isagoo hadalkiisa sii wata ayuu sharraxay marxaladdii xigtay ee calanka Soomaaliya, wuxuuna yiri: “1956 markii dowladdii Cabdullaahi Ciise la dhisay waxaa calanka Soomaaliya lala simay kii Talyaaniga iyo kii Qaramada Midoobay. 26-kii bishii Juun ee sannadkii 1960, waxaa la surey beerta xorriyadda ee magaalada Hargeysa, isaga oo kaligiis ah, waana marka la yiri kanna siib kana saar. Ugu dambeyntiina, 1-dii bishii Luuliyo isaga oo kaligiis ah ayaa Xamar laga surey.”
Muxuu ahaa Doorkii dumarka ee halgankii xornima-doonka?
Muddo dheer ayuu socday halgankii xornimo doonka Soomaalida, wuxuuna isugu jiray mid xeeladeysan iyo mid hubeysan labadaba.
Inkastoo bulshada Soomaalida oo dhan ay u xusul duubayeen sidii xorriyadda loo heli lahaa, haddana ragga ayaa u badnaa dadkii hoggaanka u hayay dadaalkaas gobanimo doonka ahaa.
Kaalinta dumarka oo lagu qeexo mid aad muhiim u ahayd ayaa u badneyd dhinaca garab istaagga iyo dhiirrigalinta ay u sameynayeen kooxihii hormuudka u ahaa howsha ku aaddan sidii la isaga rogi lahaa heeryada gumeystaha.
Barfasoor Cabdi Ismaaciil Samatar, oo la hadlay BBC-da ayaa sheegay: “Gobannimo-doonkii Soomaaliyeed, ee ahaa Waqooyi, Koonfur iyo Jabuuti waxay haweenku ka soo ciyaareed afar door.
“Mid wuxuu ahaa inay hanti aruurinayeen, si dadka howsha madaxda ka ah ay awood ugu yeeshaan inuu codkoodu gaaro meelihii loo baahnaa – oo ay ka mid tahay Qaramada Midoobay.”
“Doorkooda labaad wuxuu ahaa in dumarka ay buraanbur badan ka tiriyeen amuurahaas, inkastoo aad mooddo in taariikhda suugaantoodii la aasay inteedii badneyd,” ayuu yiri barfasoorka.
Wuxuu intaa ku daray: “Tan saddexaad ee ay dumarka ka qaateen halgankaas waxay ahayd in ay iyagu halbowle ka ahaayeen sidii loo quudin lahaa dadkii la xir xiray ee gacanta ugu jiray Talyaaniga, Britain iyo Faransiiska. Tan afaraad ee ugu dambeysana waa in ay qaarkood heer madaxnimo ah gaareen oo ay mas’uuliyad qabteen.”
Faadumo Isaaq Biixi, oo mar soo ahayd Wakiilkii Joogtada ahaa ee dowladdii Maxamed Siyaad Barre u qaabilsaneyd xafiiskii Qaramada Midoobay ee magaalada Geneva, ayaa sheegtay in haweenka Soomaaliyeed aysan waxba la harin marka laga hadlo taariikhda halgankii xorriyadda Soomaaliya.
“Waxay isku darayeen maal, muruq iyo suugaan. Hooyooyinku markii ay wax kale waayeen waxay iibin jireen dahabkooda si halganka loogu wado. Waxaa jiray hooyooyin la xiray iyagoo xaamilooyin ah ku umulay xabsiga dhexdiisa,” ayey tiri.
Faadumo qudheeda waxay ahayd gabadhii luuqadda Talyaaniga khudbad ku jeedisay 1-dii bishii Luulyo ee sannadkii 1960 – munaasabaddii maalintii xorriyadda.
Horaantii 1950-meeyadii ayuu ururkii xornimo doonka Soomaalida ee SYL yeeshay garab haween ah. Xilligaas ka dib ayuu si weyn usoo ifbaxay doorka ay haweenka ku lahaayeen halganka, sida uu BBC-da u sheegay Barfasoor Maxamed Xaaji Ingiriis, oo qoraallo badan ka sameeyay arrimaha la xiriira taariikhda Soomaaliya.
“Kaalinta weyn ee dumarka waxay billaabatay markii ay dumarkii ka mid noqdeen dhaqdhaqaaqii waddaniga. Guddoomiyihii ugu horreeyayna waxaa noqotay Raaxo Ayaanle Guuleed. Laakiin waxaa xusid mudan in kahor intii aysan SYL sameysanin garab haween ah ay jireen dhaqdhaqaaqyo kale oo ay haween qeyb ka ahaayeen oo kaalmo muhiim ah ka qaadanayay dhinaca dhaqaale aruurinta.”
Marka laga hadlo dagaalladii halganka xorriyadda Soomaaliya waxay dadku intooda badan soo xasuustaan Xaawo Cismaan (Xaawo Taako). Wax badan lagama hayo taariikhdeeda, waxaana lagu muransan yahay qaabkii ay u geeriyootay.
Barfasoor Maxamed Xaaji Ingiriis oo sharraxaad ka bixinayay arrintaas ayaa yiri: “Dhacdadii ay Xaawo Taako ku dhimatay qoraalladii laga sameeyay waxay muujinayaan in Gumeystihii Ingiriiska, uu guddi uu hormuud ka ahaa sarkaal gaashaanle dhexe ahaa u xil saaray baaritaanka geerideeda.
“Dhowr sano ka hor ayaan akhriyay warbixintii uu ka qoray. Wuxuu sheegay in Xaawo Taako ay ka qeyb gashay bannaanbax ay maamulkii SYL ku dhawaaqeen si ay u muujiyaan awoodda ay shacabka ku dhex leeyihiin,” ayuu yiri.
“Marka Xaawo waxay ku dhex dhimatay SYL iyo dhaqdhaqaaqyadii kale ee ka soo horjeeday jiritaankooda. Laakiin waxay dood ka taagan tahay goobta ay ku geeriyootay. Dadka qaar waxay sheegeen in iyadoo guri hortiis taagan ay fallaar ku dhacday, dad kalena waxay sheegeen in ay ku dhex dhimatay isku dhacyadii ka dhashay bannaanbaxyada,” ayuu hadalka ku sii daray Maxamed Xaaji Ingiriis.
Somaliland ma waxay mar ahayd dal madax bannaan oo gooni u taagan?
Jamhuuriyadda Iskeed madaxbannaanida ugu dhawaaqday ee Somaliland oo ka kooban gobolladii Waqooyi ee ka xoroobay gumeysiga Britain waxay gooni isu taagtay ka dib burburkii dowladdii dhexe ee Soomaaliya.
Tan iyo xilligaas waxay mas’uuliyiinteeda raadinayeen aqoonsi caalami ah, waxaana halkaas ka hirgalay nabadgalyo aan ka jirin Soomaaliya inteeda kale.
Dad badan ayaa su’aalo iska weydiinaya qodobka ay mar kasta ku doodaan madaxda Somaliland ee ah in ay dal madax bannaan ahaayeen ka hor intii aysan Soomaaliya ku biirin.
Sida aan kor ku soo xusnay, shirkii ay dalalka reer galbeedka ku yeesheen caasimadda Jarmalka, waxaa saddex qeybood loogu kala gooyay dhulkii la isku oran jiray Soomaaliya, waxaana mid walba maamulkiisa la wareegay saddex gumeysi oo kala duwan.
Taas waxay ka dhigneyd in saddexdaas gobol ay kala madax bannaanaayeen, mid kastana uu xorriyaddiisa u qaadanayay si gaar ah.
Waxaana meeshaa ka maqnaa NFD iyo Soomaali Galbeed oo Britain ay gumeysaneysay, ka dibna lagu kala daray dalalka Kenya iyo Itoobiya.
Tusaale ahaan Jabuuti markii ay madaxbannaanideeda ka heshay Faransiiska waxay shacabkeeda xaq u yeesheen in laga qaado afti lagu kala xaqiijinayo inay Soomaaliya dib uga mid noqdaan iyo in ay gooni isu taagaan.
Marka la eego arrintaas waxaa muuqata in gobolladii Waqooyiga ay xorriyaddooda ka qaateen gumeystihii Ingiriiska, ayna ka madax bannanaayeen Soomaaliya inteeda kale.
Hase yeeshee taas waxaa la soo afjaray dhowr maalmood kaddib markii ay gobollada Waqooyi ku biireen gobollada Koonfureed, sidaasna ay ku noqdeen Jamhuuriyadda Soomaaliya.
