Muddada 20-ka sano ee uu xukunka hayay, madaxweynaha Turkiga Rajab Dayyip Erdogan ayaa ku jira olole doorasho oo adag isagoo wajahaya tijaabadii siyaasadeed ee ugu adkeyd.
Erdogan, oo ah wiilka nin ilaalada xeebaha ka tirsanaa, ayaa wajahaya doorasho adag 14-ka bishan: waxaa haatanba lagu eedeynayaa xasarad dhaqaale markii dhulgariir ba’an oo dalkaasi ka dhacay bishii February uu sababay in dowladdiisa lagu eedeeyay inaysan wax weyn ka qaban isla markaana aysan adkeyn shuruucda dhismooyinka taasoo nolol badan badbaadin lahayd.
Ra’yi uruurin la sameeyay ayaa muujinaya inuu Erdogan ku jiro tartan adag, dadka cambaareeya ayaa waxyaabihii xisbigiisa Islaamiga ah ee AK Party xukunka u suurtogeliyay sanadkii 2002, barbardhigaya doorasho ay sidoo kale qaabeynayaan sicir-barar xooggan iyo xasarad dhaqaale.
Mucaaradkiisa ayaa sidoo kale wacad ku maray inay isbeddel ku sameyn doonaan waxyaabihii uu Erdogan ka beddelay Turkiga, kuwaasoo uu ku doonayay inuu ku saleeyo aragtidiisa dhanka bulsho asal-raac ah iyo inuu yahay nin door weyn ka qaata arrimaha gobolka.
Caqabadahan kuma cusba hoggaamiye mar noloshiisa ku soo qaatay xabsi – isagoo loo heystay inuu gabay diimeed akhriyay – isla markaana ka badbaaday afgembi militari sanadkii 2016 markaas oo saraakiil ay weerareen baarlamaanka ayna dileen 250 qof.
Iyadoo arrimo badan ay su’aal ka taagan yihiin marka la eego ra’yi uruurinta madaxtinnimo iyo tan baarlamaaniga ah, ruugcaddaagan doorashooyin badan ku guuleystay wuxuu door biday inuu loollan adag la galo mucaaradkiisa.
Isagoo ku eedeeyay mucaaradka inay ka faa’iideysanayaan musiibo, Erdogan wuxuu dhowr mar booqasho ku tegay goobaha dhulgariirka ay ku dhinteen in ka badan 50,000 oo qog, isagoo wacad ku maray in dib u dhis ballaaran oo degdeg ah lagu sameyn doono lana ciqaabi doono kuwa dhisay guryahaas oo baal maray shuruucda dhismaha.
Wuxuu tartanka doorashada isugu diyaariyay isagoo horumar ballaaran ka sameeyay dhanka warshadaha, oo ay ku jirto xarig ka jaridda gaarigii ugu horreeyay ee koronto ku shaqeynaya oo Turkiga laga hirgeliyo iyo daah-furka markabkii ugu horreeyay ee lagu sameeyo Istanbul oo qaadi doona diyaaradaha aan duuliyaha lahayn ee Turkiga.
Erdogan ayaa sidoo kale ku naaloonaya gaaskii ugu horreeyay ee dabiici ah eel aga soo saaro keydka Badda Madow, isagoo dadka u ballan qaaday inay bilaash ku heli doonaan, wuxuu sidoo kale daah-furay xaruntii ugu horreysay ee quwadda nukliyeer kaddib xaflad uu online-ka uga soo qeyb galay Madaxweyne Vladimir Putin.
Wuxuu sidoo kale ku raaxeysanayay warbaahinno badan oo isaga warbixinno ka sameeyay iyadoo warbaahinta dalkaasna ay eedeymo usoo jeedinayeen ninka loollanka adag kula jira ee Kemal Kilicdaroglu, iyagoo ku eedeynayay inuusan daacad ahayn.
Weerarradiisa ka dhanka ah isbahaysiga mucaaradka ee ugu weyn waxaa ka mid ahaa eedeymo ka xiriira inay taageero ka helayaan Xisbiga Shaqaalaha Kurdiyiinta (PKK), oo kacdoon waday tan iyo sanadihii 1980-meeyadii kaasoo ay ku dhinteen in ka badan 40,000 oo qof.
Kilicdaroglu, oo ay soo xusheen Xisbiga Dimuqraaddiga ah ee taageera Dadka Kurdiyiinta (HDP), ayaa ku jawaabay isagoo difaacaya xuquuqda Kurdiyiinta wuxuuna Erdogan ku eedeeyay “in malaayiin Kurdiyiin ah uu ula dhaqmay sida argagixiso”.
‘In si wada jir ah loo dhiso Turkiga
Ra’yi uruurintan ayaa soo jeedineysa in codbixinta laysla aadi karo wareeg labaad iyadoo qaarna ay muujinayaan in Erdogan looga horreyn karo.
Ujeeddadii dowladdiisa ay ku dhimeysay qiimaha dulsaarka sababo la xiriira sicir-bararka sii xoogeysanaya ayaa loola dan lahaa kobcinta dhaqaalaha, balse waxay saameysay oo hoos u dhigay lacagta dalkaas dabayaaqadii 2021 iyadoo ka soo dartay xaaladda.
Inkastoo ay jiraan waxyaabo muujinaya in xisbigiisa uu sameyn doono siyaasado kale oo adag, Erdogan wuxuu bishii la soo dhaafay ku adkeystay in qiimaha dulsaarka ay hoos u dhici doonaan intiiba uu isagu xukunka hayo isla markaana sicir-bararku uu sidoo kale yaraan doono.
Dhaqaaluhu wuxuu ka mid ahaa waxyaabihii ugu muhiimsanaa tobankii sano ee ugu horreeyay xukunka Erdogan, markaas oo Turkigu uu ku naaloonayay dhismaha waddooyin cuusb, isbitaallo iyo iskuullo iyo sare u qaadidda xaaladaha nolosha ee 85-ka milyan ee dalkaasi ku nool.
“Haddii uu guul darreysto, taasi waxay dhaawici doontaa sumcaddiisa. Balse marka la eego dadka isaga jecel, si fudud kuma nici doonaan,” ayuu yiri Seda Demiralp, oo ah madaxa Waaxda Xiriirka Caalamiga ah ee Jaamacadda Isik ee Istanbul.
Wuxuu ku soo barbaaray xaalad saboolnimo
Madaxweynaha ayaa wuuxu ka soo jeedaa qoys danyar ah isagoo kusoo barbaaray degmo sabool ah oo ka tirsan Istanbul halkaas oo uu ku dhammeeyay iskuul Islaami ah, isagoo siyaasadda kasoo galay xisbi maxalli ah oo uu kasoo noqday hoggaamiyaha dhalinyarada. Kaddib markii uu soo noqday duqa Istanbul, wuxuu madax ka noqday Xisbiga AK Party (AKP), isagoo raysal wasaare noqday sanadkii 2003.
Xisbigiisa AKP ayaa dib u qaabeeyay oo awoodda ka dhimay milatariga Turkiga, oo xukunka ka tuuray afar dowladood tan iyo sanadkii 1960, iyadoo sanadkii 2005 ay bilaabeen wada hadallo ay ugu biirayaan Midowga Yurub – taasoo ay suurto geli weyday markii dambe.
Xulafada Galbeedka ayaa markii hore Turkiga uu Erdogan hoggaamiyo u arkayay Islaam iyo miduqraadiyad isku dhafan taasoo la mid noqon karta Bariga Dhexe.
Balse damaciisa ah inuu awoow badan yeesho ayaa dalkaasi caan ka dhigay soona jiitay saaxiibbada caalamka. Taageerayaashiisa ayaa aarintaas u arka abaalmarinta hoggaamiye diinta Islaamka ka dhigay udub-dhexaadka nolosha bulshada.
Halka mucaaradkiisa ay u arkaan inuu yahay hoggaamiye qabatimay hoggaanka.
Kaddib isku daygii afgembi waxay dowladdiisu bilowday ugaarsi, iyadoo xabsiga dhigtay in ka badan 77,000 oo qof oo sugaya xukun iyadoo shaqada ka joojisay 150,000 oo hayay shaqooyin dowladeed. Kooxaha u dooda xuquuqda warbaahinta ayaa sheegay in Tukriga uu noqday dalka ugu badan adduunka ee xabsiga dhiga weriyeyaasha.
